نشریه تحقیقات مدیریت آموزشی
سال دوم شماره 3 (پیاپی 7، بهار 1390)

خدا، جهان هستی را آفرید و مشیت لطف آمیز او مدیریت آن را بر عهده گرفت و انسان را به عنوان جانشین خود آفرید و مدیریت زمین را بدو واگذار کرد. در این مقال پس از تعریف و بیان ضرورت بحث مدیریت و تماشای سیمای مدیر در آیینه قرآن کریم به تماشا می نشینیم. پس از آن  ویژگی های مدیر مطلوب را در لسان روایات معصومان (ع) بررسی می کنیم. سپس موانع نهادینه شدن مدیریت قرآنی در جامعه را به بحث می نشینیم.

بی تردید اسلام دینی کامل و دربر دارنده تمامی قوانین و لوازم سعادت بشری بوده و قرآن کریم به عنوان نقشه راه این دین گرانقدر در جهت سعادت بشر بر پیامبر نازل شده است. از جمله مهم ترین عوامل تاثیر گذار بر هر جامعه ای، رهبر و مدیر آن و کیفیت اداره جامعه از طرف وی می باشد و بهترین نوع مدیریت بر طبق معیارهای قرآنی و اسلامی، مدیریتی است که به عناصر و افراد امکان بدهد که خودشان را بر اساس معیارهای اسلامی اداره کنند، بنابراین توجه و تامل در آیات قرآن کریم نمایانگر نکات مهم و برجسته ای در زمینه مدیریت مبتنی بر تعالیم اسلامی است، نکاتی که می تواند راهگشای مشکلات بوده و راه سعادت و خوشبختی انسان ها را فراهم آورد. بدین ترتیب با توجه به اهمیت و جایگاه مدیریت در نظام اسلامی بر آن شدیم تا از منظر قرآن کریم با نگرش به جزءهای 1 تا 3 (تمام سوره بقره و بخشی از سوره آل عمران تا آیه 91) به تشریح مدیریت قرآنی بپردازیم.

بهترین مدیریت بر طبق معیارهای قرآنی و اسلامی، مدیریتی است که به عناصر و افراد امکان بدهد که خودشان را بر اساس معیارهای اسلامی اداره کنند، خودگردانی بر اساس معیارهای قرآن، این روح سیاست اداری در نظام اسلام است. مدیریت قرآنی، مدیریت متمرکز است، مقصود از متمرکز، وحدت مرجع تصمیم گیری، انسجام و هماهنگی بین نیروها و برقراری رابطه ارگانیک بین واحدها و بخش های تابعه در حوزه مدیریت است و در عین حال مدیریت قرآنی، مدیریتی است مشاوره جویانه، لیکن شورایی به معنی مصطلح نیست؛ اما مشاوره جویانه است. «وشاورهم فی الامر فإذا عزمت فتوکل علی الله» (آل عمران، 159). با توجه به اهمیت و جایگاه مدیریت در نظام اسلامی بر آن شدم تا از منظر قرآن، به تبیین و تشریح نگاه عادلانه و عاقلانه آیات نورانی از کلام حق بپردازم. باشد تا با الگوپذیری، مدیران در عرصه عمل نیز بتوانند تیوری های مدیریتی قرآنی را پیاده نمایند و به ویژه مردم عزیز کشورمان را از برکات این نوع مدیریت بهره مند سازند، بنابراین در این مقاله آموزه هایی از مدیریت در قرآن با نگرش به جزءهای چهارم، پنجم و ششم قرآن، یعنی سوره آل عمران از آیه 82 تا آخر، تمام سوره نساء و سوره مایده از ابتدا تا پایان آیه 82 مورد بررسی قرار گرفته است.

ضرورت مدیریت در زندگی اجتماعی، از بدیهیات بوده و هیچ نیازی به استدلال و برهان ندارد؛ زیرا زندگی اجتماعی هر چند در مجموعه ای بسیار اندک و کوچک، بدون داشتن مدیر و سازمان دهی خاص، سامان نیافته و به سرعت از هم پاشیده و متلاشی خواهد شد. در فرهنگ اصطلاحات، برای مدیریت تعاریف گوناگونی ارایه شده است. برخی، مدیریت را هنر دانسته و گفته اند: «هنر مدیریت، هدایت، ایجاد هماهنگی و نظارت بر تعداد زیادی از افراد برای نیل به هدف و یا مقصودی معین است» (ساروخانی، 1386: 766).قرآن کریم، کتابی که از سوی خداوند متعال و خالق و پرورش دهنده تمام موجودات از جمله انسان، نازل گردیده، بیان کننده نیازهای زندگی بشری برای رشد و تعالی و تکامل است و مدیریت قرآنی عبارت است از هنر کشف استعدادها، تجهیز، تحریک، تنظیم و هدایت نیروها به سمت هدف های الهی (حیدری، فصلنامه مدیریت آموزشی: 18).در این مقاله نگارنده از آیه 83 سوره مایده تا آخر سوره مایده و تمام سوره مایده و انعام و سوره انفال تا آخر آیه 40 را مورد بحث و تحلیل قرار داده و ویژگی ها، نقش ها و وظایف مدیران را به تصویر می کشد که از مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:*مدیران سازمان ها در ابلاغ دستورات می بایست از شیوه هایی استفاده کنند که همه افراد سازمان در جریان آن دستورات قرار گیرند. اطلاعات و دانش سازمانی باید رده بندی و طبقه بندی شود و مدیران نباید همه اطلاعات و دانسته های خود را در اختیار عموم کارکنان بگذارند، این امر ممکن است مشکلات و بحران هایی را برای سازمان ایجاد نماید.* از وظایف دیگر حوزه مدیریت ایجاد فضای رقابت و انگیزش و تکریم ارباب رجوع است.* داشتن هدف و برنامه، پاسخگویی، انتقاد پذیری، شایسته سالاری، توانمندی در ماموریت و رسالت.مدیران و... از نکات مهم مدیریتی اشاره شده در این مقاله است که در علم مدیریت امروزی جزء اصول مهم مدیریتی به شمار می روند. خلاصه این که مدیریت قرآن به جهت اتصال به علم مطلق الهی و عدم ابطال پذیری می تواند چالش ها و تنگناهای پیش روی مدیران و جامعه هزاره سوم را تبیین و مرتفع نماید.

در پژوهش حاضر به بررسی مهم ترین نکته های مدیریتی جزءهای 10، 11 و 12  قرآن کریم  پرداخته شده است. روش تحقیق تحلیلی- اسنادی می باشد. از دیدگاه جهان بینی توحیدی خدا مدیر و معمار جهان خلقت و تدبیر کننده شب و روز است، او نقشه هستی را با مدیریت بی بدیل خود چنان موزون و متعادل طراحی کرده است که با نظم و هماهنگی شگفت انگیزی در مدار تعیین شده خود به سوی هدف مشترکی به پیش رود. یافته های پژوهش نشان داد که نکته های مدیریتی استنباط شده از آیات قرآن برای همه عصرها و نسل ها و برای همه ازمنه و امکنه است. قرآن کریم در جزء های مذکور به الگوهای رهبری جوامع و سازمان ها توسط پیامبران (حضرت محمد، لوط، نوح، یونس، یوسف) اشاره دارد. در 3 جزء مذکور اهمیت، هدف، اصول و روش های مربوط به رهبری و مدیریت، بیان شده است.

قرآن کریم، کتابی که از سوی پروردگار عالم و خالق و پرورش دهنده تمام موجودات از جمله انسان، نازل گردیده، بیان کننده نیازهای زندگی بشری برای رشد و تعالی و تکامل است، چنان که در آیات گهربار آن کتاب فرمود: «تبیانا لکل شیء».در این پژوهش تلاش شد تا با استعانت از آیات شریفه قرآن کریم و نهج البلاغه ویژگی های مدیریت اسلامی بررسی و تبیین گردیده و همچنین با مراجعه به تفسیر قرآن کریم که پل ارتباطی میان ذهن های خسته ما و آیات نورانی کلام الله است، دستورات و ارشادات آن منشور ربانی که نگاهی به حوزه علوم مدیریتی دارد، استخراج گردد. در این مقاله که از ابتدای جزء 13 (از ابتدای آیه 53 سوره یوسف) تا پایان جزء 15 (تا پایان آیه 74 از سوره کهف) می باشد، به ویژگی های مدیریتی از جمله: ویژگی های مشاوران، توجه به مهارت و علاقه شخصی کارکنان، خلاقیت، ریسک پذیری، توجه به سابقه افراد، احتمالات در برنامه ریزی، احتمالات در برنامه ریزی، احتمالات در برنامه ریزی، یادآوری اهداف، میانه روی در هزینه، دوری از وعده دادن، کیفیت کار و... پرداخته است. هدف از نوشتن این مقاله، فراهم آمدن نسخه ای کارآمد همراه با فهمی آسان برای عموم علاقه مندان به مباحث مدیریت اسلامی بوده است.

پر واضح است که هریک از سوره های قرآن مجموعه ای منسجم و بهم پیوسته است که هدف واضح و روشنی را محقق می سازد، و هر آیه به وسیله روش های متفاوت این هدف را دنبال می کند. سوره های قرآن مانند زنجیره بهم پیوسته ای هستند که هر سوره با سوره های قبل و بعد از خود ارتباط معنایی دارد و از نظر هدف مکمل یکدیگرند. مدیریت اسلامی از موضوعاتی است که در برخی از سوره های قرآن تلویحا یا مستقیما به آن اشاره شده است و در نهایت هدف غایی همه سوره های قرآن رشد و اعتلای انسان و بارور ساختن استعدادهایش می باشد. در این مقاله ابتدا مفاهیمی از مدیریت، مدیریت اسلامی و وظایف مدیر از نظر اسلام بیان شده است. همچنین به بررسی نکات مدیریتی قرآن از ابتدای جزء 16 تا پایان جزء 18 می پردازد.

قران کریم در طول تاریخ اسلام همواره منبع مهم تحقیق و پژوهش برای اندیشمندان اسلامی بوده است. بر اساس آیه 3 سوره یونس، خداوند برای اداره امور جهان، انسان را بعنوان جانشین خود آفرید و مدیریت زمین را بدو واگذار کرد. همچنین آیه 34 سوره بقره می فرماید: انسان از سوی خداوند متعال و آفریدگار هستی بخش رسالت و ماموریت دارد تا بر جهان هستی مدیریت نماید (حیدری تفرشی، 1386). وظیفه مسلمانی اقتضا می کند که در برابر فرمان الهی مطیع باشیم. پس با توجه به دستورالعمل مدیریتی که از سوی مدیران معصوم جامعه اسلامی صادر شده، ضرورت دارد تا با عمل به آن دستورها و الگوها قراردادن معصومان، مدیریتی را به کار گیریم که مورد رضایت و خشنودی پرودگار باشد. نگارنده در این مقاله در صدد است به تفسیر نکات مدیریتی از ابتدای جزء 19 تا پایان جزء 21 یا به عبارتی از ابتدای آیه 21 سوره مبارکه فرقان و سوره های شعرا، نمل، قصص، عنکبوت، روم، لقمان، سجده تا پایان آیه30 سوره مبارکه احزاب با رویکرد مدیریت در اسلام بپردازد.

با توجه به اهمیت و جایگاه مدیریت در نظام اسلامی بر آن شدیم تا از منظر قرآن، در جزء های 22، 23 و 24 به تبیین و تشریح نگاه عادلانه و عاقلانه آیات نورانی از کلام حق بپردازیم. باشد تا با الگوپذیری مدیریتی در عرصه عمل نیز بتوانیم تیوری های مدیریتی اسلام را پیاده نماییم و از برکات این نوع مدیریت بهره مند شویم. در این مقاله نکات مدیریتی در جزءهای مذکور که شامل سوره احزاب از آیه 31 نا پایان سوره و سوره های سبا، فاطر، یس، صافات، ص، زمر، غافر (مومن) به طور کامل و سوره فصلت از آغاز تا آیه 46 در سه مبحث عمده، «ضرورت مدیریت از دیدگاه قرآن»، «وظایف مدیر» و «صفات مدیر» مورد بررسی قرار گرفته است. وظایفی همچون داشتن هدف، داشتن برنامه مدون، تشریح وظایف، کیفیت مداری، عمل گرایی، مسئولیت پذیری و مسئولیت خواهی، نظارت، ارزشیابی، زمینه سازی، احترام به سنت های نیک، وحدت فرماندهی، نظرسنجی، تغییر و تحول، انجام اصلاحات از نزدیکان، بازسازی نیروها، سلسله مراتب اداری، برخورد قاطعانه با متخلفان و استفاده از نظام ارزشی در سازمان برای مدیر اسلامی بیان شده است و صفاتی همچون آگاه بودن مدیر، صبور بودن مدیر، نصیحت پذیری مدیر، عاقبت اندیشی و داشتن قلب سلیم لازمه شخصیت مدیر است.

مدیریت یکی از مهم ترین و در عین حال از ظریف ترین کارهای انسانی است که برای خود ویژگی هایی دارد. چه بسا فقدان یکی از این خصوصیات، مایه رکود کار و نابسامانی اوضاع قلمرو مدیریت می شود. بعضی افراد، مدیریت را کاری ساده تلقی می کنند و تصور می کنند تنها داشتن مدرک مدیریت برای انجام کار کافی است و از نظر این گروه، مدیران لایق در هر جا، به فراوانی پیدا می شوند. در صورتی که از نظر کارشناسان مسایل مدیریت، واقعیت به گونه ای دیگر است. مدیر شایسته و کارساز کمتر از آن است که تصور می شود و راز آن این است که بخشی از ویژگی های مدیریت، موهبتی است که باید آفرینش در نهاد انسان به ودیعت بگذارد و هرگز با آموزش و دوره دیدن و درس خواندن، قابل تحصیل نیست و قرآن کریم در طول تاریخ گهربار اسلام، همواره منبعی مهم برای تحقیق و بررسی دانشمندان و اندیشمندان و مدیران بوده است. آثار گران سنگ و بزرگی که مفسران و محققان بزرگ بر محور قرآن کریم و عرصه های گوناگون از خود به یادگار گذاشته اند، گواهی روشن بر این واقعیت است. ما در این مقاله به بیان نکته های مدیریتی و ویژگی های مدیران در جزءهای 25، 26، 27، از آیه 47 سوره فصلت تا آخر سوره حدید پرداخته، امید است موثر واقع شود.

مدیریت فرایندی است چند بعدی و متشکل از مولفه هایی متنوع و ترکیب ساز که هر یک به جای خود می تواند پازل مدیریت قرآنی را تکمیل کند. مولفه ها و مقوله هایی چون جریمه خطاکار، تنوع جریمه های خطاکار، مبارزه با تملق اطرافیان، جبران اشتباه، تخصیص منابع، هشیاری درباره خطر جاسوسان، اصالت خانوادگی مدیران، ارایه الگو، حفظ وحدت و یکپارچگی، تبلیغات، سنخیت با ماهیت کار، ویژگی های مدیران، طبقه بندی اطلاعات، رابطه با خدا، بایکوت برخی از گروه ها، زندگی پاکیزه مدیران، نشاط در محیط کار، تفویض تصمیم گیری، پشتیبانی و حمایت از مدیران، معیارهای ارزشیابی از عملکرد، درد آشنایی، سعه صدر، خوش نامی، اذن و اجازه، فناوری و روش های ابتکاری، دلگرمی دادن به مدیر و خطر حسادت هر یک قطعاتی از پازل مدیریت هستند که در جایگاه شایسته و بایسته خود می توانند در ارایه الگویی موفق از مدیریت قرآنی را در عرصه جهانی به نمایش بگذارند.در این مقال همه مقوله های مدیریتی که در سه جزء پایانی قرآن کریم آمده، به ترتیب سوره ها استخراج و بررسی شده است. کوشیده ایم تا در ذیل هر آیه با توضیح مختصری اشارات مدیریتی آن را تبیین کنیم. پایان بخش مقاله ما جمع بندی و نتیجه گیری است.

بحث در خصوص مدیریت سابقه‏ای بس کهن دارد؛ چرا که از روزی که بشر قدم بر عرصه خاکی نهاد و زندگی جمعی را آغاز نمود، تفکر مدیریت و سرپرستی همان اجتماع کوچک را در ذهن خود پرورش داد. در دنیای کنونی که علوم و دانش بشری از جهات مختلف رشد وتوسعه پیدا کرده و سازمان‏های عظیم صنعتی و تولیدی ایجاد شده است، مساله مهم، چگونگی اداره مجموعه‏ های بزرگ انسانی بوده است. پرواضح است که امروزه مباحث فراوانی پیرامون مدیریت مطرح گردیده و از زوایای مختلفی به آن نگریسته شده است. یکی از این موضوعات، آفات ریاست است که این پژوهش درصدد است تا از منظر قرآن و احادیث به تبیین و تشریح آن بپردازد.